Jarðsetning tilnefnd til Bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs

Bókin Jarðsetn­ing eft­ir Önnu Maríu Boga­dótt­ur, arkitekt til­nefnd­ til Bók­mennta­verðlauna Norður­landaráðs 2024 fyr­ir Íslands hönd ásamt bókinni Tól eftir Kristínu Eiríksdóttur. Verðlaun­in verða af­hent við hátíðlega at­höfn í Reykja­vík í haust í tengsl­um við 76. þing Norður­landaráðs. 

Í um­sögn dóm­nefnd­ar um Jarðsetn­ingu sem bókforlagið Ang­ú­stúra gef­ur út seg­ir: 

„Hvernig mót­ar um­hverfið okk­ur sem mann­eskj­ur? Hvernig er best að vinda ofan af þeirri hug­mynd að upp­sprett­ur jarðar séu ótæm­andi? Þetta eru meðal þeirra spurn­inga sem Anna María Boga­dótt­ir arki­tekt spyr í bók­verk­inu Jarðsetn­ingu. Bók­in kall­ast sterk­lega á við ann­ars veg­ar gjörn­ing sem Anna María stóð fyr­ir í stór­hýsi Iðnaðarbank­ans í miðborg Reykja­vík­ur í aðdrag­anda þess að húsið var rifið til að rýma til fyr­ir nýrri og arðvænni starf­semi og hins veg­ar sam­nefnda kvik­mynd henn­ar um niðurrif bygg­ing­ar­inn­ar sem var frum­sýnd 2021.

Í 40 mynda­opn­um bók­ar­inn­ar, sem eru vel staðsett­ar í textaflæðinu, má sjá ljós­mynd­ir Önnu Maríu frá niðurrif­inu og still­ur úr kvik­mynd­inni ásamt eldri svart­hvít­um ljós­mynd­um sem fanga notk­un bygg­ing­ar­inn­ar með til­heyr­andi mann­lífi.

Banka­bygg­ing­in mynd­ar ytri ramma frá­sagn­ar­inn­ar þar sem fjallað er um til­urð eða fæðingu henn­ar, þróun, and­lát og loks út­för. Jafn­vel þó stór­hýs­inu hafi við bygg­ingu verið ætlað hlut­verk til langr­ar framtíðar fékk það aðeins að þjóna til­gangi í rúma hálfa öld áður en það var dæmt úr leik og af­skrifað sem einnota. Þrátt fyr­ir að bygg­ing­in leiki stórt hlut­verk í Jarðsetn­ingu er bók­in miklu meira en fræðirit um arki­tekt­úr.

Með frum­leg­um texta og heill­andi mynd­efni tekst höf­undi að brúa bilið milli arki­tekt­úrs og bók­mennta. Jarðsetn­ing er áhrifa­mikið verk og per­sónu­legt þar sem höf­und­ur spegl­ar sig sem mann­eskju og eigið ævi­skeið í sögu um­ræddr­ar bygg­ing­ar. Því eins og Anna María orðar það þá geym­ir hús, líkt og lík­am­inn, minn­ing­ar og kannski erum við öll bygg­ing­ar – ým­ist á leið í urðun eða upp­fyll­ingu.

Jarðsetn­ing er ekki aðeins saga af húsi held­ur geym­ir hún þroska­sögu höf­und­ar sjálfs og er í þeim skiln­ingi marg­slung­in skál­dævi­saga. Anna María deil­ir minn­ing­um af upp­vaxt­ar­ár­um sín­um í fá­mennu sjáv­arþorpi á Aust­fjörðum, unglings­ár­um í Reykja­vík og leit að réttri mennt­un sem leiðir hana til Frakk­lands að lesa frönsku, heim til Íslands aft­ur að nema bók­mennt­ir, til Dan­merk­ur í tákn­fræði og menn­ing­ar­fræði og loks Banda­ríkj­anna í arki­tekt­úr.

Sam­hliða eig­in þroska­sögu stikl­ar höf­und­ur, í fyrstu per­sónu frá­sögn, á stóru í því sam­fé­lagsum­róti sem orðið hef­ur vegna tækni­breyt­inga, auk­inn­ar alþjóðavæðing­ar og sí­fellt um­fangs­meiri áhrifa kapí­tal­ism­ans. Eft­ir því sem sjón­deild­ar­hring­ur­inn stækk­ar fara efa­semd­ir henn­ar um ágæti ým­issa kerfa að hreiðra um sig og Anna María ger­ir sér sí­fellt bet­ur grein fyr­ir því að yf­ir­borð og inni­hald fara ekki endi­lega sam­an. Í stað þess að lesa aðeins bæk­ur og ljóð fer höf­und­ur mark­visst að lesa hús til að fá inn­sýn í tungu­mál þeirra og tákn­kerfi.

Jarðsetn­ing er margþætt verk sem á brýnt er­indi við sam­tím­ann. Höf­und­ur geng­ur á hólm við hug­mynda­fræði og gild­is­mat sam­fé­lags sem stýrt er af markaðs- og fjár­mála­öfl­um þar sem bruðl og sóun á kostnað jarðar­inn­ar hafa fengið að viðgang­ast alltof lengi. En eins og höf­und­ur bend­ir á get­ur það að varðveita í raun verið fram­sækn­asta lausn­in meðan niðurrif og ný­bygg­ing­ar geta verið dæmi um aft­ur­hald.

Þó kveikj­an að bók­verk­inu sé niðurrif eins húss á Íslandi er Anna María á skap­andi og skáld­leg­an hátt að skoða og greina valda­kerfi, orðræðu og strúkt­úr í menn­ing­ar­sögu­legu og alþjóðlegu sam­hengi. Jarðsetn­ing er mik­il­vægt inn­legg í umræðuna um hlut­skipti kvenna, sem lengi vel voru ekki teiknaðar inn í al­menn­ings­rýmið og þóttu fram af tutt­ug­ustu öld ekki eiga neitt er­indi í karllæg­an heim bygg­ingalist­ar­inn­ar.

Sú snjalla leið höf­und­ar að spegla ævi sína í Iðnaðarbanka­hús­inu skap­ar sterka hlut­tekn­ingu með bygg­ing­unni sem sárt er að kveðja und­ir lok bók­ar þegar niðurrifið hefst. Á sama tíma mark­ar end­ir­inn óumflýj­an­lega nýtt upp­haf. Hér er á ferðinni óvenju­leg og mögnuð bók.“

Bók­mennta­verðlaun Norður­landaráðs hafa verið veitt síðan 1962 fyr­ir fag­ur­bók­mennta­verk sem samið er á einu af nor­rænu tungu­mál­un­um. Það get­ur verið skáld­saga, leik­verk, ljóðabók, smá­sagna- eða rit­gerðasafn sem upp­fyll­ir strang­ar kröf­ur um bók­mennta­legt og list­rænt gildi. Mark­mið verðlaun­anna er að auka áhuga á menn­ing­ar­sam­kennd Norður­landa og að veita viður­kenn­ingu fyr­ir framúrsk­ar­andi starf á sviði lista.

Þessa má geta að Jarðsetning var tilnefnt sem Verk ársins á Hönnunarverðlaunum Íslands í haust og Angústura hlaut viðukenningu fyrir bestu fjárfestingu í hönnun.